“Project Syndicate”, 14.01.2020
ABŞ-ın “Qüds” Qüvvələrinin komandanı Qasim Süleymanini öldürülməsindən və İranın ABŞ-ın İraqdakı 2 bazasına qarşı qisas əməliyyatından sonra maliyyə bazarları risk rejiminə keçib: neft qiymətləri 10% artıb, ABŞ və qlobal səhmlər bir qədər ucuzlaşıb və etibarlı istiqraz məhsuldarlığı azalıb. Yaxın dövrdə ABŞ-İran qarşıdurması riskinin davam etməsi və onun bazarlara təsirlərinə baxmayaraq, hər iki tərəfin artan sərtliyi aradan qaldırması qiymət hərəkətlərini geri döndərib, səhmlər yeni maksimumlara yaxınlaşıb.
Bu dönüş iki fərziyyəni əks etdirir. Birincisi, bazarlar nə İran, nə də ABŞ-ın həm Tehran rejimini, həm də prezident Donald Trampın yenidən seçilmə perspektivlərini təhdid edəcək geniş miqyaslı müharibə istəməsinə istinad edir. İkincisi, deyəsən, investorlar münaqişənin iqtisadi təsirinin təvazökar olacağına inanırlar.
Axı 1973-cü ildə baş verən “Yom Kippur” müharibəsi, 1979-cu ilin İslam İnqilabı və 1990-cı ildə İraqın Küveytə hücumu kimi neft şoklarından sonra hasilatın və istehlakın giriş hissəsi kimi neftin əhəmiyyəti kəskin şəkildə azalıb. Üstəlik, ABŞ-ın özü indi əsas enerji istehsalçısıdır, inflyasiya gözləntiləri son onilliklərlə müqayisədə aşağıdır və mərkəzi bankların neft qiymətlərinin şokundan sonra faiz dərəcələrini yüksəltmək riski kiçikdir.
Hər iki fərziyyə qüsurludur. Tammiqyaslı müharibə riski az görünsə də, ABŞ-İran münasibətlərinin anti-status-kvoya qayıdacağına inanmağa səbəb yoxdur. İraqdakı 2 bazaya sıfır nəticəli zərbə endirməklə, İranın qisas alma ehtiyacını ödədiyi fikri – sadəcə sadəlövhdür.
İraqa atılan İran raketləri ABŞ-da noyabr ayında keçiriləcək prezident seçkiləri yaxınlaşdıqca, cavab atəşinin ilk qəlpələridir. Bu münaqişədə regional vəkillərin təcavüzü (İsrailə qarşı hücumlar da daxil olmaqla), total müharibəyə oxşamayan birbaşa hərbi qarşıdurmalar, Səudiyyə və Körfəzdəki digər neft obyektlərində təxribat səyləri, Körfəzdə naviqasiyanı çətinləşdirmə, beynəlxalq terrorizm, kiber hücumlar, nüvə yayılması və s. – bunlardan istənilən biri münaqişənin qəsdən kəskinləşməsinə səbəb ola bilər.
Üstəlik, İran rejiminin sağ qalmasını – liderlərinin əsas prioreti – genişmiqyaslı müharibədən daha çox daxili inqilab təhdid edir. İranın işğalı qeyri-mümkün olduğu üçün rejim müharibədən (çox zərərli hava bombardmanı kampaniyasına baxmayaraq) sağ çıxa və hətta Süleymaninin öldürülməsinə qısa cavabdakı kimi, iranlıların rejim ətrafında sıxlaşmasından faydalana bilər. Əksinə, genişmiqyaslı müharibə, neft qiymətlərinin artması və qlobal tənəzzüllə birlikdə, İranın arzuladığıtək ABŞ-da rejim dəyişikliyinə səbəb olar.
Beləliklə, İran təkcə kəskinləşmə istəyində deyil, əksinə, həm də ABŞ-ın təcili təpkisinə səbəb olmamaq üçün əvvəlcə vəkillər və asimmetrik müharibələr yolu ilə bunu etmək üçün bütün stimullara malikdir.
Münaqişənin bazarlar üçün nə məna verməsi barədə fərziyyə eyni dərəcədə yanlışdır. ABŞ xarici neftdən keçmişə nisbətən az asılı olsa da, hətta 1990-cı ildə baş verən təvazökar qiymət sıçrayışından daha geniş tənəzzül yarana bilər. Neft qiyməti şoku ABŞ-ın enerji istehsalçılarının qazancını artırsa da, ABŞ-ın neft istehlakçılarının (həm ev təsərrüfatları, həm də firmaların) çəkdiyi ziyan faydanı üstələyər. Ümumən, ABŞ-ın özəl xərcləri və artımı yavaşlayacaq, bütün əsas xalis neft idxal edən ölkələrdə, o cümlədən Yaponiya, Çin, Hindistan, Cənubi Koreya, Türkiyə və əksər Avropa dövlətlərində də. Nəhayət, mərkəzi banklar neftin qiymətinin aşağı düşməsindən sonra faiz dərəcələrini artırmasa da, pul-kredit siyasətini zəiflədə bilməyəcəklər.
“JPMorgan”-ın hesablamalarına görə, Hörmüz boğazını 6 ay boyunca bağlayacaq bir qarşıdurma neftin qiymətini 126% artıracaq, 1 barel üçün 150 $ şiddətli qlobal tənəzzül üçün zəmin yaradacaq. Hətta məhdud pozuntu, məsələn, bir aylıq blokada qiyməti 1 barel üçün 80 $-a qaldıra bilər.
Lakin hətta bu qiymətləndirmələr neft qiymətlərinin qlobal iqtisadiyyatda oynadığı rolu tam əks etdirmir. Neftin qiyməti tələb-təklif modelindən daha çox arta bilər, çünki bir çox neftdən asılı sektor və ölkələr ehtiyat yığımı ilə məşğul olacaq. İranın neft hasilatı obyektlərinə hücum və ya böyük daşınma marşrutlarını sabotaj etməsi riski “qorxu mükafatı” yaradır.
Beləliklə, hətta neft qiymətinin 1 barel üçün 80 dollara qədər bahalaşması davamlı riskə səbəb olacaq, ABŞ və qlobal səhmləri ucuzlaşacaq. Ən azı 10% azalma, öz növbəsində, investor, biznes və istehlakçı inamına zərər vermə də daxil olmaqla.
Xatırlamaq lazımdır ki, ABŞ-Çin ticarət və texnologiya müharibəsindəki kəskinləşmə və “sərt” “Brexit” ehtimalı ucbatından keçən il qlobal korporativ kapital xərcləri ciddi şəkildə azalıb. Məhz bu risklər, yəni “gözləmənin seçim dəyəri” azalmağa başlayan kimi, yenisi meydana çıxıb. Daha yüksək enerji qiymətlərinin birbaşa mənfi təsirini kənara qoyaraq, ABŞ-İran münaqişəsinin kəskinləşmə qorxusu ev təsərrüfatlarının daha çox qənaət etməsi və firmaların kapital xərclərini azaltmasına, tələbat və böyümənin daha da zəifləməsinə səbəb ola bilər.
Üstəlik, bu risk meydana gəlməmişdən əvvəl, bəzi təhlilçilər (mən də daxil olmaqla) bu il artımın 2019-cu ildəki böyümə qədər sürətli olacağını xəbərdar ediblər. Bazarlar və investorlar daha asan pul siyasəti dövrü və əlaqəli quyruq risklərinin sonunu gözləyirdilər. Yəni ticarət müharibəsi və “Brexit”in.
Bir çox bazar müşahidəçiləri ümid edirdilər ki, 2019-un sinxron qlobal yavaşlaması (böyümə 2017-ci ildəki 3.8% ilə müqayisədə 3%-ə düşərkən) bu il böyümə 3,4% göstəricisinə yaxınlaşacaq. Lakin bu proqnoz bir çox qalan çatışmazlıqlara məhəl qoymayıb.
İndi, Uoll Stritin nikbinliyinə baxmayaraq, ABŞ-İran gərginliklərinin hətta yüngül şəkildə yenidən başlaması qlobal artımı 2019-cu ilin orta səviyyəsindən aşağıya endirə bilər. Ağır münaqişə neft qiymətlərini 1 barel üçün 80 dollardan da yuxarıya qaldıra bilər – qlobal artımın 20% azalması. Nəhayət, tammiqyaslı müharibə şiddətli qlobal tənəzzülə və qiymətli kağızlar bazarlarında 30% -dən çox enişi başlayaraq neftin qiymətini 1 barel üçün 150 dollardan yuxarı qaldıra bilər.
Tammiqyaslı müharibənin baş vermə ehtimalı bu günə qədər az olsa da (fikrimcə, 20% -dən çox deyil), sadəcə sui-qəsdə qədərki statusu-kvoya qayıdış şansları daha azdır (deyək ki, 5%). Ən çox ehtimal olunan ssenari budur: vəziyyət geniş miqyaslı müharibə riskini artıracaq yeni “boz bölgə”yə (dolayı münaqişə və birbaşa qarşıdurmalara) çevriləcək. Bu yeni başlanğıcda, bazarın hazırkı cəlbediciliyi yalnız sadəlövh görünməyəcək, əksinə,həm də tamamilə sərsəm. Artıq böyümənin ləngiməsi və ya hətta qlobal tənəzzül riski daha yüksək həddədir.
Tərcümə: Strateq.az
