Azərbaycan türkcəsinə çevirən: Zamin Qafarsoy
Branislov Molinovskinin Mədəniyyət Nəzəriyyəsi
IV hissə
Malinovskinin Mədəniyyət Nəzəriyyəsinə Yönəldilən İradlar: İctimai elmlərdə ortaya qoyulan nəzəriyyələrin bəzi nöqtələrdən tənqid edildikləri tez-tez görülən bir vəziyyətdir. Əslində bir nəzəriyyə tənqid edilmişsə ciddiyə alınmış deməkdir. Bu mənada Malinovskinin “mədəniyyət nəzəriyyəsi” də üzərində çox durulan bir nəzəriyyə olub və bəzi nöqtələrdən tənqid edilmişdir.
Malinovskinin mədəniyyət nəzəriyyəsinə tənqidlərin iki nöqtədə toplaşdığı görünür. Bu məsələlərdən birincisi bu nəzəriyyənin deflyator formasıdır. “Onun ümumiyyətlə, mədəniyyət nəzəriyyəsinin bir mübahisəli olduğun deyilməsə də (insan qurumlarının insan ehtiyaclarını ödəməyə yönəlmiş olduğunu çox az insan inkar edəcəkdir), yenə də bir çox sosial elm adamlarına narahat edici gələn deflyator bir formaya sahibdir”. Bu məsələnin tənqidinin əsasında Nadelin dediyi kimi “onun ümumiləşdirməsinin birbaşa Trobriand adalarından bəşəriyyətə sıçraması” yatır.
Bu iradının bir cəhətdən doğru bir cəhətdən isə yanlış olduğu qənaətindəyik. Tək bir sahə araşdırmasını bəşəriyyətə ümumiləşdirmək nöqtəsindəki tənqid qəbul edilən görünsə də, Malinovskinin nail olduğu nəticələri yerinə görə Qərblə müqayisə etdiyi unudulmamalıdır. Bir qərbli və sosial antropoloq kimi o, sənayeləşmiş cəmiyyətləri də ibtidai cəmiyyətləri də bir çox insandan yaxşı tanıyırdı. Bu səbəbdən Trobriand adalarından bəşəriyyətə sıçraması çox böyük bir qüsur olaraq görülməməlidir. Malinovskinin tənqid edilən nöqtəsinin “məsələ barəsində danışarkən bir az sadələşdirdiyi” şəklindəki tənqidi ola bilər.
Mədəniyyət Nəzəriyyəsinin ikinci tənqid nöqtəsi mədəniyyətin hamısını maddi mədəniyyət çərçivəsindən izah etməyə çalışması olmuşdur. Mədəniyyətin bioloji ehtiyaclar mərkəzindən açıqlanması mənəvi mədəniyyət sahəsini açıqlamağa kifayət etmir. Adət və ənənələrin ortaya çıxışı, ictimai əlaqələr, ritualların ortaya çıxışı kimi məsələlərdə o, heç bir şey söyləmir. Sadəcə dinin ortaya çıxışını ölümə və onun üzərində düşünməyə bağladığını görmək mümkündür. Bu nöqtədə Malinovskiyə tutulan iradın doğru olduğu qəbul edə bilərik. Bu iki tənqid edilən nöqtəyə baxmayaraq Malinovskinin mədəniyyət nəzəriyyəsinin Morrisin yuxarıda söylədiyi kimi bir çox sosial elm adamları tərəfindən qəbul edildiyini də qeyd bilərik.
Nəticə: Mədəniyyət, üzərində çalışılan mühüm məsələlərdən biridir. Xüsusilə Sosial Antropologiya tamamilə mədəniyyətlə bağlıdır. Sosial Antropologiyanın banisi olan Malinovskinin də mədəniyyət üzərində dərindən işlədiyini deyə bilərik. Onun mədəniyyət nəzəriyyəsi bəzi maraqlı məqamlar üzərindəki fikirləri də qeyd edilməyi haqq edir.
Malinovskinin mədəniyyət nəzəriyyəsində nail olduğu nəticələri bu şəkildə sıralaya bilərik:
Birinci – mədəniyyət əsas bir vasitədir. Xüsusilə ehtiyacların aradan qaldırılması və konkret problemlərin həllində mühüm rol oynayır.
İkinci – mədəniyyət, qurumlar şəklində təşkilatlanmışdır.
Üçüncü – mədəniyyətin bioloji, instrumental və birləşdirici funksiyası vardır.
Dördüncü – mədəni artıq deyə bir şey yoxdur. Funksiyası olmayan bir şey cəmiyyət həyatından silinir. Artıq olaraq qalmaz. Bizim artıq dediklərimiz funksiyaları az da olsa davam edən ictimai faktlardır.
Beşinci – mədəniyyətin əsası bioloji tələbatdır. Mədəniyyət əvvəl bioloji ehtiyacları qarşılama əsasında ortaya çıxar və zamanla qarışıq bir quruluş qazanar.
Malinovski Sosial Antropologiyanın banisi, iştirakçı monitorinqin ilk elmi icraçısı olaraq mədəni araşdırmalarla bağlı ciddi iradlar də gətirmişdir. Bunların başında qərəz tənqidi gəlir. Bir çox antropoloqların başlarında bəzi qərəzli fikirlər yaradaraq araşdırma aparmışlar. Daha sonra da bu fikirlərə uyğun olaraq da səthi araşdırmalar aparılır. Başqa bir mühüm problem kimi Malinovski, sahə araşdırması etməyən tədqiqatçıları göstərir. Hətta sahənin bəzi mühüm adlarının da meydançaya enmədən, aparılan araşdırmaları oxuyaraq nəzəriyyələr inkişaf etdirdiklərini ifadə edir. Bu məsələdə haqlı olduğu görülür.
Malinovskinin mədəniyyət nəzəriyyəsinə edilən iradlar iki nöqtədə intensivləşib. Bunlardan birincisi nəzəriyyəsini ikiqat artan istiqamətidir. Təqdimat olaraq “sadələşdirərək anlatdığı” qəbul edilsə belə onun nəzəriyyəsi deflyator bir nəzəriyyə görünüşündə deyil. O, nəzəriyyəsini ortaya qoyarkən yerinə görə qərb cəmiyyətləri ilə müqayisələr apararaq fikirlərini açıqlayır. İkinci tənqid nöqtəsi isə mədəniyyəti maddi çərçivəyə salıb ona həmişə bu baxımdan baxmasıdır. Həqiqətdə də o, mədəniyyətin mənəvi yönünə arxa plana atılmış təəssüratı verir
Mənbə:
1. Uilyam A.Haviland və digərləri, Kültürel Antropoloji, Çev. İnan Deniz Ergüven Sarıoğlu
2. Branislav Molinovski, Elm, Cadu və Din . ( Bilim, Büyü, və Din ) , çev. Hüseyn Portakal. 2000
3. Bronislav Malinovski, Bilimsel Bir Kültür Teorisi, Çev. Hüseyn Portakal.1992
4. Bronislav Malinovski, İlkel Toplum, Çev.Hüseyin Portakal,1998,
5. Bronislav Malinovski, Yabanıl Toplumda Suç ve Gelenek, 2003
6. Brian Morris, Din Üzerine Antropolojik İncelemeler, Çev. Tayfun Atay
7. Ziya Gökalp, Türkçülüyün Esasları, Haz. Mehmet Kaplan 1976
8. Sülhü Dönmezer, Sosioloji.1984,
9. Sibel Özbudun – Balkı Şafak- N. Serpil Altuntek, Antropoloji: Kuramlar, Kuramcılar
10. Gordon Marshall, Sosyologiya Lüğəti,.1999,
11. İzzet Er, Din Sosyolojisi.2008.
12. Mümtaz Turhan, Kültür Değişmeleri, 1959,
