“Buta”, yaxud Türk xalçaçılığının hikmət xəzinəsi

Azərbaycan Dövlət Rəssamlıq Akademiyası. Dosent.

“Buta”nın mənşəyi və hikməti.

“Buta” Türk xalçaçılığında çox məşhurdur. Məna cəhətdən kodlaşma xüsusiyyətinə malikdir. İlk təsvirinin nə vaxt yarandığı məlum deyildir. Başqa şəkilləri ifadə etməklə ən qədim formalarına qayaüstü cızımlar arasında rast gəlmək mümkündür. Qədim türklərin məskunlaşdığı bozqırlarda kurqan qəbirlərdən aşkar edilmiş müxtəlif əşyalar o, cümlədən dəri məmulatlarının üzərində həkk olunmuş “buta” və ya  butaya oxşar elementlərə rast gəlinir. Qədim Altayın, Başadar, Pazırık, Katadin və Şibə adlı kurqanlarından əldə edilmiş dərilər üzərində, “buta”ya oxşar elementlərə təsadüf olunur. Hələ b.e.ə. V – VI əsrlərdə İskit (İşğuz, Oğuz) mədəniyyətinin ayrılmaz hissəsi olan “An” (heyvan) üslublu təsvirlərin bəzisində “buta”ya oxşar fraqmentlərin olması bu formanın ibtidai dekorativliyinin əsasından xəbər verir. Bu da sonrakı dövrlərdə yaranmış butaların varislik mövqeyindən təsvir olunmasına zəmin yaradır. “Buta” sözünün daşıdığı leksik məna çalarlarının mənşəyinə diqqət etsək, maraq doğuracaq məsələlərə toxunmuş olacağıq.

Şərq xalqlarının söz toplusunda “buta” kəlməsi geniş yayılmışdır. Sanskritcə “buta” sözü, “alov” və ya “od” mənasını verən “buta”, “puta” və “buta” adlanır. Bəzi irani dillərdə “buta” “od” mənasındadır. Lakin “buta”nın semantikası, təkcə “od” və “alov”la bağlı olmadığından mənşə etibarı ilə başqa mənalarının olması şübhəsizdir.

Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində  “buta” sözü “qönçə” mənasındadır¹. Fars dilində isə “buta”, içində qızıl, gümüş əritmək üçün oda davamlı materialdan (gildən) düzəldilmiş qabdır ².

Məşhur xalçaşünas alim Lətif Kərimova görə “buta” sözünün lüğəti mənası çox keçmişlə bağlıdır. Onun tədqiqatında “buta”, “bute” və ya “puta” sözləri yer almışdır. Yarım səhra yerlərdə bitən tikanlı “qanqal” bitkisinin adlarından biridir. Azərbaycan, Xorasan və Türkmənistan torpaqlarında bitir. Bu bitkidən ən çox yanacaq və qızdırıcı material kimi istifadə etmiş əcdadlar, onun yandırılması zamanı hər kiçik budağından şölələnən alovun, bizim hazırda tanıdığımız “buta” elementinin formasına bənzəməsi ilə əlaqədar olaraq, elə həmin bitkinin adını da elementə qoymuşlar³ .

Lakin “buta” sözünün başqa mənalarına Türk dünyasının məşhur alimi Mahmud Kaşğarinin “Divanü lüğat – it – Türk” əsərində rast gəlinir. Lüğətdə  “buta” sözünə oxşar bir neçə sözün məna çalarları maraq doğurur. Məsələn; “yalın” sözü “ oddan çıxan alov”⁴mənasında izah olunur. Maraqlı faktlardan biri də “buta” motivinin “çiçək tumurcuğu” mənasında “bukuk”⁵ adlanmasıdır. Çünki, təbiətdə bəzi çiçəklərin quruluşu eyni ilə “buta” elementinin formasına uyğundur. Mənaca “tumurcuq” və ya “qönçə” həm də sirdir.

Onların daxilində isə çiçək və ya bitkilərin yetişəcək varlığı gizlənmişdir. Bu baxımdan “bukuk”⁶ sözünün mənasına uyğun olaraq Kaşğari lüğətində “butık” ⁷sözü  “budaq”, “Buti”,⁸ mənasında üzvi bağlılıq təşkil edir. Eyni zamanda “butaklandı”⁹sözü də “ağac tumurcuqlandı” mənasında lüğətdə yer almışdır.

“Buta”nı sirli və mənalı edən  onun daxilində təsvir olunacaq müxtəlif quruluşlu elementlər “bükülmüş buta” yaxud “sirli buta” adlandırılması ilə rəmzi xarakter ifadə edir. Kaşğari lüğətində də “bükülmüş” sözünün ilk hecası, yəni “bük”¹⁰ sözü yenə “tumurucuq”¹¹ mənasında qeyd olunmuşdur.

Bəzən Türk xalqlarının butaları arasında “qarmaqlı” və ya “burmalı” quruluşa malik olan “buta” elementlərinə rast gəlinir ki, bu da bəzi şivələrdə “buturğak”¹², yaxud “pıtraq”¹³sözü kimi istifadə olunur. Kaşğariyə görə “buturğak” sözünün mənası “pıtrax” və ya “fıstıq şəklində (yəni buta formalı) cəngəlli bir bitki”¹⁴ dir ki, “qarmaqlı buta”ların tam oxşarıdır.

“Butanın” məna çalarlarının dərin olması onun daşıdığı “sirli yaddaşın” kibernetik xüsusiyyətli olmasından irəli gəlir.”Buta” haqqında semantik anlamlar onun görünən tərəfidir. Lakin “buta”nın mənası “çox” sözü ilə daha da sirli qalır. Çünki, qədim Türk dillərində “çox” sözü “Bütə”¹⁵ adlanırdı.

Bundan başqa Azərbaycan türkcəsində, “qönçə”, yəni “buta” kimi tanınan söz, Kaşğari lüğətində “Büküm”¹⁶ kimi keçir.

Beləliklə “buta” sözü məna baxımında çox çalarlıdır  və leksik yönümdə Türk xalqlarının bədii düşüncəsində püxtələşmişdir. O, Türk inanc sistemində yaradıcı

ünsürləri ifadə edən elementlər sırasında “odu”, “günəşi” ifadə etsə də, Türklər alova, oda ibadət etməyiblər.

“Buta” motivinin ən çox atəşpərəstliyi ifadə etməsi isə onun atəşpəstlər arasında geniş yayılmasından qaynaqlanır. Lakin o Mitraizm inancında da yer ala bilərdi. Çünki, Mitraizm , əslində günəş dinidir.

O,“od” kultunun yaranmasında “atəş”i ifadə etməkdə başlıca amil olmuşdur. Hətta Azərbaycan ərazisində Mitraizm zərdüştçülükdən və atəşpəstlikdən daha təsirli olmuşdur. Hətta Maqi adlanan dini sinfin formalaşmasında özünü əks etdirmişdir¹⁷.Bu cür faktlar “od” kultunu ifadə edən “Buta”nı başqa şəkildə də tanıtdıra bilər. Onun Ümumi Şərq motivi olmasında da inancın əhəmiyyətsiz olmadığını aydın şəkildə görə bilərik. Lakin Azərbaycan Türkləri üçün “buta” daha dərin məzmuna malik olan və Şərqin digər xalqları arasında fərqli rəmzləri ilə çıxış edən sistemə malikdir.

“Buta”nın alovu simvolizə etməsi heç də alovun görüntüsü ilə əlaqəli deyildir. Çünki, alovun meydana gəlməsinə səbəb olacaq və gözə görünməyəcək dərəcədə daha başqa qüvvələrin olması gərəkdir.

Nəticədə biz “buta”nı deyil, onu yaradan  halı axtarmalıyıq. Həmin halın isə qədim oğuzlarda “verilən” və ya “qut” adlanan ilahi sovqat olması şübhəsizdir.

Mənakibnamələrdə od kultunun izləri haqqında xeyli məlumatlar var. Bektaşiliyin qurucusu Hacı Bektaş Vəlinin əynindəki libasını alova atdığı, yanan libasın küllərindən meşə yarandığı rəvayət edilir¹⁸.

Türk sufilərindən Otman Baba, Fateh Sultan Mehmed xəstələndiyi zaman böyük tonqal yandırmış və “qaranlıq” götürülsün, Məhəmməd sağ olsun” şəklində dua etmişdi. Onun yandırdığı tonqal dörd böyük sərv ağacından hazırlanmışdı¹⁹.

Burada sərv ağacının qeyd olunması çox önəmlidir. Çünki, quruluşuna görə “buta” kimi, badamı uzunsov, son ucu isə burulmuş olan sərv ağacı da, “buta” hesab olunur. Təbriz minatür məktəbinin nəqqaşları XVI, XVII əsrlərdə yaratdıqları əsərlərdə “sərv” ağaclarını “buta”nın rəmzi mənaları ilə uzlaşdıraraq təsvir edirdilər (şəkil 3).

Qədim Tükrlər qonaqları oddan keçirirdilər. Göytürk xaqanının hüzuruna çıxmaq istəyən Bizans elçiləri alovun içindən keçirilərək saraya qəbul edilmişdilər²⁰.

İki tərəfdə yandırılmış tonqalların ortasından keçirilən insanı od pis ruhlardan təmizləyirdi ²¹. Novruz bayramında tonqalın üstündən tullanmaq, həmin inancın təzahürüdür. Türklərin Novruz anlayışında tonqaldan tullanmaq və odun insanı təmizləməsi haqqındakı təsəvvürü qədim Türk inanc sistemindən qaynaqlanır. Oddan keçmək, odda təmizlənmək “Allahdan səadət tapmaq” mənasına gəlirdi²² .

İndi də Novruz bayramının rəmzləri sırasında “buta” önəmli atributlardan sayılır. Azərbaycanda, Orta Asiyada və digər Türk xalqları arasında həmin atributlar geniş yayılmışdır. Bayram sovqatlarının və geyimlərin bəzənməsində “buta” elementi və ona oxşar formalardan geniş istifadə, Türklər arasında milli ənənənin varis elementlərinə çevrilmişdir. Bu varisliklə “ilahi qut”un  əhatə edəcəyi “simvollar”, “od”un timsalında istiliyi, “tumurcuq”un yetişməsində azuqə və bolluğu və artımı, “qönçə”nin simasında “gözəllik” və “bakirəliyi”, “hədəf”in seçilməsində sevgi və istedadı (vergi) ifadə etməklə milli yaddaşın sirli qatlarını əhatə etmişdir.

“Buta” Türk dünyasının ədəbi irsində, dastanlarda yeniləşmənin və daxili aləmin kökündən keyfiyyətlənməsinə işarə verən simvoldur. Türk dastanlarında belə dəyişmələr “buta almaq”, “məhəbbət aləminə girmək” və digər “ruhi sovqat”ların verilməsi ilə baş verir.

Məsələn; “Kitabi Dədə – Qorqud” dastanının “Qazan xanın evinin yağmalanması boyu”nda, “Oğlum Uruz ox atanda buta qalmış”, yaxud “Bamsı Beyrək boyu”nda,  “Məgər Sultanım, Dəli Qarçar dəxi… yoldaşları ilə buta atıb oturardı” və başqa kəlmələr bir növ obrazladırılmış və poetik – simvolik səciyyə daşımaqla gücləndirilmişdir²³.

“Buta” almaq barəsində dastanlarımızda belə mənaların yer alması bizi başqa cür düşünməyə sövq edir. Nəhayətdə “Buta” ilahi sovqat almaq mərhələsinin ən yaxşı nümunəsinə çevrilir. Gülün qönçə şəklinə düşməsi, insana verilən dəyərlərin verilməsi, qığılcımın alova, tumurcuğun ağaca dönməsi elə “buta”nı ifadə edən başlıca semantikadır. Türklər “buta”ya başqa xalqlardan daha fərqli şəkildə bağlıdırlar. Onun milli element olmasının saysız səbəbləri var. Türk xalqlarında “buta”lar qrup – qrupdur. Azərbaycan türklərinə məxsus “buta” təsvirlərinin bəzisi inanc və təbiət, xasiyyət və könül, məişət və yer adları, digərləri isə tayfa və boyları ifadə edən ayrı – ayrı formalarla kodlaşaraq xalçalarda öz əksini tapmışdır.

“Buta” motivləri müstəqil şəkildə təsvir edilməzdən əvvəl antropomorfik onqonların hissələri kimi müəyyən mənaları əks etdirmək məqsədi ilə təsvir olunurdular. Belə təsvirlərə qədim İskitlərin dəri üzərinə həkk etdikləri nümunələrdə rast gəlmək mümkündür. Onların təsvir etdikləri antropomorfik obrazlar qanadlı, bədəninin yarısı isə buta şəklində təsəvvür edilirdi. Bu da həmin obrazların müqəddəsliyi və günəşin bəlgəsi olduğunu bildirmək üçün mifoloji baxımdan təbii idi. Lakin sonralar əcdadlar antropomorfik onqonu özlərinə yaxınlaşdırmağa, onu çevrədəki onqonlar şəklində görməyə çalışaraq zoomorfik düşüncə sistemi üzərindən müxtəlif kutlara körpü salırlar. Qartallar, buğa, qurd, aslan, buynuzlu qoç və qrifonların təsvirlərində, qanadların “buta” şəklində verilməsi, onlar tərəfindən od günəşlə birgə, assosiativ simvollaşma prinsipinə uyğun olaraq dərk edilirdi. Yəqin ki, sonralar “buta”nın od kultunun işarəsi kimi xalça motivləri arasında xarakterik xüsusiyyət daşımasının başlıca səbəblərindən biri də bu imiş.

Zaman – zaman Türklər arasında “buta” motivlərinin sayı artmış, rəmzi sərhədləri isə genişlənmişdir. Onların təsvirləri müxtəlif, forma zəginliyi isə funksionallığa söykənir. Dörd böyük qrupa bölünməsinin əsas səbəbi də budur. Xalçaçılıq naxışları arasında hər bir qrupa aid “buta”lara rast gəlmək mümkündür. Həmin qruplar aşağıdakı kimi sıralarnır:

1. Xalça bəzəyində işlədilən “buta”lar ²⁴.

2. Ailə həyatını təmsil edən “buta”lar²⁵.

3. Rəmzi mahiyyət daşıyan “buta”lar ²⁶.

4. Müxtəlif formalı “buta”lar^27.

Türk xalça məktəblərini zənginləşdirən “buta” motivləri ayrı – ayrı tayfalara, nəsillərə və müxtəlif ailələrə mənsub ola bilər.

Təsvirlərinə  görə butalar nəbati və həndəsi şəkildə olurlar. Xalçaların bədii quruluşunda hər bir qrupa aid olan butaların həm nəbati həm də həndəsi formalarına rast gəlinir. Bəzən mənası aydın olmayan və başqa quruluşa oxşar elementlərin özülündə də nəbati və ya həndəsi formalı butaların izlərini görmək mümkündür. Butaların mürəkkəb şəkildə kodlaşdırılması düşünülmüş yaxud, ixtiyarı şəkildə baş verə bilər. Bu cür butalar müxtəlif formalı butalar qrupuna aid edilərək xalçalarda istifadə olunur.

“Buta”ların sadə formaları ən qədim dövrlərə aid edilir. Bu vaxta qədər qruplaşmış butaların tarixi dövrləri və mahiyyəti tam açılmamışdır. İnsanların inancları dəyişdikcə, onların yaratdıqları mədəniyyətlərin strukturu da dəyişməklə inkişaf etmişdir. Belə prosseslər xalça sənətində də öz əksini tapmışdır. Bu baxımdan naxış yaradıcılığında mühüm yer tutan butaların varis formalarının yenidən qruplaşmasına əhəmiyyətli səviyyədə ehtiyac duyulur. Həm fərdi, həm də kütləvi xarakterli “buta”ların simvolları xalçaların kompozisiyasında əhəmiyyətli məna daşıyırlar. Onların hansı məqsədlə toxunması təyinatlarının müəyyən edilməsinə təsir edəcək əlamətlərə malikdir. Bu əlamətlər içərisində onların rənglərinin rəmzi cəhətləri də önəmlidir. Keçmişdən bəri türklərin geyimində yer alan “buta”ların qadın baş örtüklərində rəng və element münasibətlərinin həm yaş həm də təbiətin fəsillərinə ahəngdar şəkildə uyğunlaşdıırılması, əxlaqi nöqteyi nəzərdən püxtələşmiş mədəniyyət göstəricisidir. İndi də Azərbaycanda butalı təsvirləri ilə ağ, qırmızı, noxudu və sürməyi rəngli kəlağayılar, qız, gəlin, ana və nənə obrazını, təbiətin yaz, yay, payız və qış çalaları ilə fəlsəfi – poetik şəkildə assosiativ münasibətini əks etdirməkdədir. Bu cür nümunələr göstərir ki, “buta” və digər milli elementlərin formalaşmasında şüur və dərk etmək qabiliyyəti əsaslı faktorlardan olmuşdur. Demək olar ki, Türk xalçaçılığının bədii və texniki bağlılığı düşüncə sisteminin vahid kökləri üstündə qurlmuşdur. Elə bu prinsip əsasında yaradılmış Türk damğaları quruluşuna görə fərqli olsalar da Türk boyları ittifaq qurduqları zaman, onları vahid strukturda cəmləyən yırtıcı quşlardan ibarət onqonlar birləşdirici xüsusiyyət əldə edir və obrazlaşır. Belə obrazların ornamentə çevrilməsi isə təbii olur və toxucuların naxış palitrasında öz əksini tapır.

Oğuz boylarının hər birinin damğa və onqonlara malik olması tarixdən bəllidir. Onlar özünəməxsus səciyyə daşısalar da tarixi coğrafi mühitlə səsləşərək digər motivlərlə qarşılıqlı şəkildə təsvir olunurlar. Naxış yaradıcılığında belə təsirlərdən “buta”lar da yan keçməmişdir. Semantikasına görə onların müstəqil formaları ilə yanaşı Oğuz boylarını ifadə edən motivləri Türk dünyasına geniş yayılmışdır. Nümunələri isə Şərqi Anadoludan Orta Asiyaya qədər uzanan Bozqır xalçalarında indi də toxunmaqdadır.

Türk xalçaçılığının hikmət xəzinəsinin zinəti olan “buta”ların, bir çoxu boyların adını daşıması ilə tarixi həqiqətlərə işıq salır. Bu butalar Azərbaycan və digər Türk xalqlarının xalçalarında “Əfşar buta”, “Bayandur buta”, “Qaşqay buta”, “Şahsevən buta”, “Yazır buta” və digər boyların adı ilə öz izlərini saxlamışdır. Bəzən unudulmuş tayfa “buta”larının adlarını “Muğan buta”, “Aran buta”, “Gəncə buta”, “Hilə buta”, “Mil buta”, “Şirvan buta”, “Bakı buta” və bu kimi başqa butalar, yer yurd adları ilə əvəz olunmuşdur. Bu kimi nümunələrlə “buta”ların həyat hekayəsini sadalamaqla sona çatdırmaq mümkün deyildir.

19 Eyni əsər. səh.66.

20 Ocak A.Y. Alevi və Bektaşi İnanclarının İslam Önəsi Temelleri, İstanbul 2003 4-cü nəşr. səh.242.

21 Eyni əsər. səh.66.

22 Əkbər. N. Nəcəf. İnanc yaddaş. İzmedia. Bakı – 2014. Səh.66.

23  Məmmədhüseyn Təhmasib seçilmiş əsərləri. I cild Bakı Mütərcim – 2010.səh.227.

24 Азербајчан Cовет Eнсиклопедијасы. Бакы 1987. I cild, səh363.

25 Eyni əsər. səh.363.

26 Eyni əsər. səh.363.

27 Eyni əsər. səh.363

ƏDƏBİYYAT

1. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti dörd cilddə. Şərq – Qərb. Bakı 2006.

2. Азербајчан Cовет Eнсиклопедијасы. Бакы 1987. I cild.

3. Əkbər. N. Nəcəf İnanc Yaddaşı. İzmedia. Bakı– 2014.

4. Ocak A.Y. Alevi və Bektaşi İnanclarının İslam Önəsi Temelleri, İstanbul 2003 4-cü nəşr.

5. Латиф Керимов. Азербайджанский ковер. Ганджлик Баку. 1983. II tom.

6. Mahmud Kaşğari. “Divanü lüğat – it – Türk” dörd cilddə.Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Folklor institutu. Tərcümə edən və nəşrə hazırlayan Ramiz Əsgər. Bakı – “Ozan”-2006.

7. Məmmədhüseyn Təhmasib seçilmiş əsərləri. I cild. Bakı. Mütərcim – 2010.