Zamin Qafar Adnalı
Hüquqi antropologiya nədir?
Hüquqi antropologiya antropologiyanın digər sahələrində olduğu kimi iki və üç istiqamətin vahid ad altında birləşərək tam fərqli şəkildə çıxış edən bir sahəsidir. Yarandığı dövrdən bu günə qədər gah hüquqi antropologiya gahda antropoloji hüquqşünaslıq adlanan antropologiyanın bu sahəsi zaman içərisində fərqli şəkildə təzahür etmiş hətta bəzi tədqiqatçılar tərəfindən tam fərqli iki istiqamət kimi qiymətləndirilmişdir.
Hüquqi antropologiyanın və antropoloji hüquqşünaslığın fərqlərini hələ Fransız antropoloqu Norbert Ruland qeyd edib.O, göstərirdi ki, etnoloqlar, antropoloqlar əsasən hər hansı bir sosial toplumu, qrupu götürməklə tədqiq edir və qrupun daxilində hüquqi münasibətləri öyrənirlər. Hüquqşünaslar isə əksinə tarixi, coğrafi anlamda mədəniyyətlər arası fərqləri və mövcud olan hüquqi sistemləri müqayisə etməyə çalışır. Lakin hər 2 istiqaməti birləşdirən müəyyən amillər mövcuddur. İlk növbədə digər cəmiyyətləri öyrənərkən onlara yad kimi baxmaq olmaz. Ceyms Freyzerin və Frans boasın “müasir antropologiyanın atası” adlandırdığı Klod Levi Stros struktrualizm cərəyanının banisidir. O, “İbtidai düşüncə” adlı əsərində bunu xüsusi ilə qeyd edib ki: “ibtidai cəmiyyətlərə primitiv inkişaf etməyən cəmiyyətlər kimi yanaşmaq düzgün deyil.Bu cəmiyyətlərdə yaşayan insanların daxili aləmi zəngindir. Bu cəmiyyətdə yaşayan insanlar hər bir daşı, ağacı, ətrafda olan hər bir predmenti canlandırır.Onlarla dialoq qururlar. Məsələn: polineziyalıların hər bir nümayəndəsi əcdadları haqqında yüzlərlə əfsanəni bilir.”
Bütün bunlar həmin cəmiyyətlərin heçdə geri qalmadığını hətta əcdada və keçmişə olan sayğısı aspektindən bizdən daha çox inkişaf ediblər. Hər bir antropoloq tədqiq etdiyi cəmiyyətə qarşı aşağıdakıları bilməli və mütləq əməl etməlidir:
1)Antropoloqlar özgəni özü kimi qəbul etməyi bacarmalıdır
2)Tədqiq olunan gerçəklik haqqında düzgün mənbəni və obyekti seçməlidir
3)Həmçinin tədqiqi olunan reallığın vaxtı, mövcud olma formaları diqqətlə araşdırılmalıdır.
Hüquqi antropologiyada tədqiqatların mövzusu kimi əsas üstünlük məhz adət hüququna verilir.Adət hüququnun əsasları isə aşağıdakı formulada özünü biruzə verir:
tabular, miflər və əfsanələr, eposlar, totemlər, atalar sözü və zərb məsələlər, insanların şəxsiyyətinin müəyyənləşdirdiyi adlar və s.
Antropologiya bir elm sahəsi kimi insanın ictimai və bioloji varlıq kimi mövcudatını və onunla bağlı olan bütün problemlərini öyrənir. Hüquqi antropologiya isə insan cəmiyyətinin mövcud olmasının ümumi qanununu öyrənir.İnsan cəmiyyəti mövcud olduğu dövrdə cəmiyyətdə ayrı-ayrı fərdlərin hərəkətini nizamlayan müəyyən qaydalar, normalar formalaşır. İnsan cəmiyyəti şəxsiyyətin, fərdin cəmiyyətdə mövqeyi, statusu, cəmiyyət daxilində davranışı insanlarla ünsiyyət forması xüsusi mexanizmlərlə nizamlanır. İnsanların cəmiyyətdə mövcudluğu müəyyən davranış modelləri ilə həyata keçirilir. Sovet dövründə bu problemlər protestor etnoqrafiya (protestos-hakimiyyət) obyekti hesab olunur. Son dövrlər xüsusən II Dünya müharibəsindən sonra qərbdə sosializm dağılanda Şərqi Avropada antropologiyanın tərkibində Hüquqi antropologiya ayrılmışdır. Qərbdə bu sahə tədris fənni kimi ilk dəfə Fransada Norbert Rulan tərəfindən tədris planına daxil edilmişdi. Hüquqi antropologiyanın bir tədris fənni kimi universitetlərə daxil edən Rulan onun predmentini müəyyən etmişdir. Hüquqi antropologiya bir elm sahəsi və tədris fənni kimi şifahi və yazılı söz yaradıcılığını tədqiq edərək insanların hüquqi mövcudluğunun əsas xüsusiyyətlərini və qanuna uyğunluğu tədqiq edir. Cəmiyyətin hüquqi əsaslarıni öyrənir. Və cəmiyyətin hüquqi mövcudluğunu məntiqi araşdırmağa cəhd edir. Norbert Rulanın təklif etdiyi bu tərifdə əsas diqqət predmentin mahiyyətinin araşdırılmasına yönəlib. Hüquqi antropologiyanın Kovler tərəfindən tərifi isə belədir: Hüquqi antropologiya insanın ictimai mövcudluğunun hüquqi təzahürlərini tədqiq edən elm sahəsidir. Hüquqi antropologiya bir tədris fənni kimi hüququn və antropologiyanın qovşağında formalaşmasından yaranıb və tədqiqat obyekti həm antropoloqların həm də hüququşünasların tədqiqat sahələrindən ibarətdir. Çox qısa şəkildə hüquqi antropologiyanın tədqiqi sahələrinə aşağıdakılar daxildir:
İnsanlar mexanizmlərinin tədqiqi, insanların davranışının cəmiyyət daxilində əsas mexanizmlərinin öyrənilməsi, davranış modellərinə əsasən müəyyənləşdirilən qaydaların öyrənilməsi, ailə nikah qanunlarının tədqiq olunması, mövcud olan nikah formaları aydın münasibətlərinin tədqiq olunması, arxaik cəmiyyətlərdə mülkiyyət və onunla bağlı münasibətlərin öyrənilməsi, icma yaşayışında insanlar arasında mövcud olan konfliktlər və onların nizama salınması.
Hüquqi antropologiya inkişafında 2 dövrdən ibarətdir:
1) Təqribən Böyük Coğrafi Kəşflərdən başlayıb XX əsrin I yarısını əhatə edir. Bu dövrdə hüquqi antropologiya əsasən antropologiyanın və etnoqrafiyanın tərkib hissəsi kimi yaxud da hüquqi nəzəriyyənin tərkib hissəsi kimi inkişaf edib.
2) XX əsrin II yarısından isə hüquqi antropologiya ayrıca bir elm sahəsi kimi inkişaf etmişdir. Lakin bir çox tədqiqatçılar hüquqi antropologiyanın inkişaf tarixini başqa formalarda təsnif edirlər. Norbert Rulan hüquqi antropologiyanın ilk inkişaf dövrünü hələ antik dövrdən XIX əsrin 60-70-ci illərinə qədər götürür. XIX əsrin 70-ci illərindən sonra isə bu elmin yaranmasını göstərir. Antropologiya daxilində ilk nəzəri müddəaların hüquqi təkamülçülük zəminində formalaşdığını qeyd edirdi. Böyük Coğrafi Kəşflərdən sonra avropalılara yeni ərazilərin mövcud olan yeni mədəniyyətlərin təsəvvür edə bilmədikləri adət-ənənələri, həyat tərzinin meydana gəlməsi, onların insan və onu əhatə edən mühitə münasibətin dəyişməsinə səbəb oldu. XIV-XV əsrlərdə İtaliya şəhərində renosans (intibah) XVI əsrdə digər Avropa ölkələrində də yayıldı. İnsana münasibətin dəyişməsi özünü XVI əsrdə yaşamış İtaliya mütəfəkkiri Piko Della Mirandolanın “İnsanın ləyaqəti haqqında” əsərində bariz ifadəsini tapıb. Müəllif insanı, insanlar arasındakı münasibətləri, insanla onu əhatə edən canlı, cansız təbiətin qarşılıqlı əlaqəsini tədqiq etməyi öyrənməyi, bəşəriyyətin əsas amalı kimi görürdü.Mirandola həmin dövrdə, orta əsrlərdə məşhur olan Akfinalı Fomanın irəli sürdüyü əsas dini sxolastik görüşlərə qarşı çıxırdı. İnsan, bəşəriyyətin hərəkət etməsini bir cümlə ilə ifadə edirdi: “İlahi qüvvələrin iradəsi ilə”.O, göstərirdi ki, yalnız insanın iradəsi insanlar arasında münasibətlərin qurulmasında mühüm əhəmiyyətli rol oynayır. Sxolastik hüquqdan təbii hüquqa keçid xüsusilə reformasiya dövründə onun əsas aparıcı qüvvələri olan Lüter və Kalvinin əsərlərində baş verib. Sonralar məhz təbii hüququn əsasında insan şəxsiyyətinin suverenliyi, ictimai saziş, insanın təbii hüquqları kimi məvhumlar inkişaf etmişdir.Yeni hüququn hamı tərəfindən tanınan əsas nümayəndəsi Hüqo Qoratsi idi. Onun “Müharibə və sülh hüququ” adlı əsərində təbii hüququn əsas müddəalarını ifadə edib. Qoratsi ilə eyni zamanda Samuel Depüffendol eyni ideyaları irəli sürür. Samuel “İnsanların və təbiətin hüququ”,”İnsan və vətəndaşların vəzifələri” əsərində insana hüququn obyekti kimi, hüquqi insan kimi yanaşmağın xüsusi rolunu qeyd edirdi. Qoratsi və Samuel göstərir ki, insanın təbii hüquqları öz şəxsiyyətini qoruması, digərləri tərəfindən ziyanın ödənilməsi və s. bunlar eyni zamanda müəyyən vəzifələr doğurur.Onlar insanın ali vəzifələrini, özünü, öz ruhunu, həyatını, öz bədənini mühafizə edib, hifz etməlidir.
Hüquqi antropologiyada ilk tədqiqatlar kimi 1861-ci ildə nəşr olunan 2 əsər götürülür.
1) Baxofenin “Ana hüququ” əsəri
2) Londonda nəşr olunan Jon Henri Sammer-Meyinin “Qədim hüquq” əsəridir.
Sammer Meyin sonrakı tədqiqatlar da (qədim insanların yaranması, ən qədim hüquq və adət) bu mövzunu davam etdirmişdir. Baxofenin “Ana hüququ ” əsərində ilk dəfə olaraq insan ailələrinin və ailə daxili münasibətlərin müxtəlif inkişaf mərhələsindən keçdiyini, ilk əvvəl nəsil daxili və ailə daxili münasibətlərin qadın xətti ilə olan qohumluq əsasında nizamlandığını göstərirdi. Ona görə də əsərinə “Ana hüququ ” adını vermişdir. Sammer Meyin “Qədim hüquq” əsərində adət hüququnun əsas inkişaf mərhələsində tədqiq etmiş xüsusilə qədim alman, kelt, balt və slavyanlarda təkamülçülüyün əsas istiqamətini müəyyənləşdirməyə çalışmışdır.
1964-cü ildə fransız tarixçisi Nikola Fustul de Kulanş artıq “Polis” əsərində sonralar bir neçə cildlik “Qədim fransızların ictimai qiruluşu” əsərində adət hüququnun və onunla bağlı təsirlərin sinifli cəmiyyətin ilk pilləsində mövcud olma formalarını və səbəblərini açıb göstərirdi.1865-ci ildə Ferqüsyon cəmiyyətdə mövcud olan qohumluq münasibətlərinin əsas səviyyələrini və onların cəmiyyətdə nizamlayıcı funksiyalarını açıb göstərirdi.
Qohumluq münasibətlərinin hüquqi xarakterini adət hüquqda onların tutduğu mövqeyini isə Morqan özünün “İnsan ailələrində qohumluq və quldarlıq münasibətləri” əsərində göstərirdi. Morqanın sxemindən sonra Engels “Ailələrin xüsusi mülklərinin və dövlətin mənşəyi” əsərində istifadə etmişdir. Lakin o, bu əsərdə qoyulan münasibətlərə bir tarixçi kimi yanaşmağa çalışmışdır. Ailənin xüsusi mülklərinin və dövlətin mənşəyinin ilk növbədə iqtisadi və ictimai bünövrəsini tədqiq etməyə çalışmışdır. Bu əsərlər ictimai və təbiət elmlərində xüsusi yer tutan təkamülün sxemi əsasında yazılıb. Bu səbəbdən bu əsərlərdə adət hüququ qədim təsisatların inkişafında müəyyən sxematikliyə yol verilmişdir.
Hüquqi antropologiyanın antropologiyanın digər sahələrindən fərqi yuxarıda qeyd olunduğu kimi onun tədqiqat obyektidir. Qısaca qeyd etmək lazımdır ki, hüquqi antropologiya hüquqşünaslıqdan fərqli olaraq yazılmamış qanunları öyrənir. Yəni hüquq içşisi əsas meyar kimi dövlət qanunlarını və cinayət məcəlləsi ilə bağlı olan maddələri əsas gətirərk insan hüquq və azadlıqlarını qoruyursa, hüquq antropoloqu isə cəmiyyətin ( bu cəmiyyət buşmenlərin yaşadığı birlikdə ola bilər ) yazılmamış qanunlarını öyrənərək həmin cəmiyyəti yadlara qarşı, xüsusilə o cəmiyyəti anlamayan, geridə qaldığını düşünən insanlara qarşı qorumağa çalışır. Eyni zamanda həmin cəmiyyəti öyrənmək dünyada mövcud olan fərqliliklərdən vahid nəticə çıxararaq bəşəriyyətin birliyini və qardaşlığını təbliğ edir. Hüquqi antropologiya ilə məşğul olan antropoloqlar hətta ən kiçik mimika və əl hərəkətlərini tədqiq edirlər. Çünki bəzən bir barmağı hərəkəti və ya üz mimikasının fərqli reaksiya verməsi kiçik münaqişəyə hətta bəzən etnoslararası toqquşmayada səbəb ola bilər. Hüquqi antropologiya çox zaman fərqli mədəniyyətlərdən öyrəndiklərini Mədəniyyətşünaslığa və Sosialogiya da əlavə edir. Beləliklə bu sahə yarana biləcək konfliktlərin, anlaşılmazlıqların qarşısını çox-çox öncədən ala bilir. Eyni zamanda bir mədəniyyət üçün, bir dövlət üçün qəribə bəzən etik normadan kənar vəziyyət kimi başa düşülə biləcək hərəkətlərin öyrənilməsi də həmin cəmiyyətə geridə qalmış bir cəmiyyət kimi baxmağın qarışını alır. Həmçinin həmin cəmiyyəti olduğu kimi qəbul etməyədə kömək edir. Hüquqi antropologiyanın təqiqat obyektlərindən asılı olmayaraq onun cəmiyyətə baxış tərzi dəyişmir. O cəmiyyəti cəmiyyətin yazılmamış qanunları və qaydaları, əcdadın tapşırıqları, vəsiyyətləri əsasında idarə olunduğunu bilərəkdən tədqiq edir.
